Impulsar frå utlandet har hatt mykje å seia for utviklinga av klesdrakta i Sunnhordland, som på kysten av Vestlandet elles. Det skuldast m.a. den såkalla skottehandelen, som varde frå reformasjonen og fram til 1800-talet. Den store tida for skottehandelen var utvilsamt på 1600- og 1700-talet, i denne tida var sambandet mellom Sunnhordland og Skottland sterkt. Den årlege inntekta av særleg tømmerhandelen må ha spela ei viktig rolle for dei norske bøndene. Skottane trong tømmer til den veksande urbaniseringa. Brensel hadde dei derimot sjølve i form av kol og torv. Norsk tømmer kunne konkurrera både i pris og kvalitet, og det var lettare for dei nordlege delane av Skottland å få forsyningar med tømmer frå Noreg enn andre stader. Vassaga kom i bruk i Noreg tidlig på 1500-talet, og kan ha kome til Sunnhordland nokre år etter (i Ryfylke kom dei i gong med vassager i 1550, her var det også mykje handel med skottane).
Johannes Heggland fortel dette i “Tysnes det gamle Njardarlog”:
Medan hollendarane rådde grunnen lenger aust med landet, heldt skottane seg til Vestlandet som låg nærare deira eige land. Både på Sørlandet og i Ryfylke handla skottane, men viktigare tykkjest handelen på Sunnhordland å ha vore. Frå dei skotske hamnebyane stemnde fartya over Nordsjøen, og mange av skutene gjorde to turar om året.
Den norske tollrekneskapen frå tollstasjonen ved Eldøy fortel stundom om tilhøva, men endå rikare opplysningar gjev skipslistene for Dundee i Skottland. Somme av fartya kunne gjera ein tur til Frankrike og ein til Noreg same sommaren (Heggland 1964:493 ff.).
Skotteskipa som kom var små, men mange. Aktiviteten rundt skotteskipa på dei mange lasteplassane kringom bringa med seg nye impulsar og ny kunnskap, moro og konfliktar. Dei framande vart verande nokre veker årleg for å lasta og lossa, og hadde truleg meir omgong med folk enn berre det forretningsmessige. Folk vart nysgjerrige på kvarandre, både når det gjaldt språk og klesdrakt. Enkelte slo seg også ned her for godt. Kontakten med den skotske austkysten og folk frå hollandske og frisiske hamnar må ha vore nærare enn kontakten med Aust-Noreg.
Korleis skulle skottane betala for tømmeret? Det synest som skottehandelen i stor mon var bytehandel i staden for kontant betaling, sjølv om mellomlegget måtte bli betalt i sølv. Mesteparten av dei importerte varene var mat, ikkje minst korn, for Vest-Noreg var betre eigna for dyreavl enn kornproduksjon. Lin og sko var også typiske skotske produkt. Men stundom bytte nok folk til seg varer som dei ikkje hadde bruk for - og kanskje var det kvinnene som fekk mest skulda for dette! Særleg ivrige var nok konene etter å få tak i lerret, ettersom det var både tidkrevjande og tungvint å veva det i heimane. Det var meir stas med dei kjøpte tøyvarene, som var annleis enn dei sjølve kunne laga dei. Skottevarene var såleis viktige eignelutar. Skilnaden mellom fattig og rik var klårare i eldre tider, sjølv om levemåten kunne vera mykje eins i det daglege.
Tekstilar vart også brukt som betalingsmiddel, dette kan ein m.a. lesa om i ”Tysnes Gards- og ættesoger”:
”Anders på Laukhamar fekk oppgjer for 10 lester kalk til ein verdi av 25 gylden i 1520. I 1522 fekk han oppgjer for ny leveranse, i to omgangar, nemleg 8 og 10 lester. Han vart avrekna i pengar, smør, sølv, kopper og ymse slag klede, nemleg «deuenter» (frå Deventer i Holland), «sølffar» (naturfarga grått ullstoff framstilt i Lübech), bleika lerret og hjeltavadmel (vadmel frå Shetland)”.
”I 1520 fekk Finn Skorpetveit for 3 lester kalk på Per sine vegne. Same året fekk han sjølv oppgjer for 8 lester kalk, betalt i kopper, smør, korn, hardangersalt, lerret og deventerklede. Per fekk oppgjer for 2 1/2 lester kalk i 1521, i 1522 for 5 lester kalk. Verdein av lesten i 1522 var 1 1/2 mark og 6 skilling. For dette vart Per avrekna pengar, smør, ein hatt og klede (nemleg 3 alner norsk «fordug» og 7 1/2 alne 1 1/2 kvart «deuenter», som var klede frå den nederlandske byen Deventer). Elles kan me lesa om klede som blir stolne, m.a. ei trøye med 19 sylvknappar som vart stolen hos Knut Skato. I Fitjar hadde dei også vore og stole.
Det låg mykje arbeid bak dei heimelaga kleda, så det er ikkje å undrast over importen av tekstilar: ”Utenom alt andet arbeide som mor gjorde på gården og i hjemmet så spandt hun og vov vadmel. Efterat det var sendt til Lars Reisem for at stampes og til farveren i Våge for at få sin rette kulør, sydde hun klær av det for sin store familie”.
Det var i det heile mykje sjølvberging. Ull fekk ein frå eigne sauer, men sjukdommar kunne år om anna råka saueflokkane hardt. Etter kvart vart det ei omlegging i drifta frå hovudvekt på storfe til eit særs stort innslag av sauer. I 1860-åra fekk ein meir ull av sauene enn på 1600-talet. Ulla vart karda og spunnen heime og tråden nytta til spøting av sokkar og underklede og til veving av tøy.
I ”Aarsskrift fraa Bygdemuseet og Sogelaget i Sunnhordlandsbygdene 1920” finn me også informasjon om handel med utlandet: ”Landhandlarar” var det ikkje enno, men av ymse forbod kan ein skjøna at det i somme bygder framleis var ein og annan, både av embetsfolk og bygdefolk, som dreiv med oppkjøp av trelast og utsal av varer som dei fekk i byte av utlendingane.
Så i den fyrste tida var utlendingane sin handel i bygdene eit varebyte som ikkje alltid var til gagn. Folk ved sjøkanten hadde klaga over at når utlendingane kom der etter trelast, så hadde dei ofte lite pengar eller skikkelege kjøpmannsvarer med seg, men ”indføre en hob gamle, fordærvede varer”, klæde, sko, lereft og meir slikt, som var gamalt og utskjemt og lite dugande. Det gav dei i betaling for tømmer og anna last, men rekna høg pris for det. I 1589 gav kongen eit påbod som var retta til alle utanlandske kjøpmenn frå Holland eller andre nasjonar som ville vitja hamnar i Noreg. Heretter skal dei ikkje ”pranga” skrapvarer og ugagnlege ting inn på folk, men føra med seg gode pengar, ekte sølvting og fullgode kjøpmannsvarer, uduglege varer skal vera forbodne – ”dog hermed ikke ment vin, erter, silketøi og andre sådanne varer, som adelen og borgerne behøve at bruge”.
Men bytehandelen heldt fram, det var bytehandel med både trelast og båtar. Det var sagt at folk fekk berre tredjeparten av betalinga i pengar, resten måtte dei ta i varer. Det var mest kornvarer som vart innført slik. Skipa førde med seg ikkje så lite tekstilar. Fram til 1700 er det somme år mykje, helst av lerret, men også ”lakenty, sengjaver, bordklædetøi” og meir slikt, dessutan noko hamp og lin. Dertil ulltøy: ymse slag ”skotteklæde og pled”, stundom også hattar og sokkar. I 1716 kunne ein grov hatt kosta 2 mark. Finare stoff som ”kalemanker” er også nemnt. Ikkje alt vart selt i Sunnhordland, dei sende ofte slike varer til Bergen også. Folk fekk gjerne kjøpa meir enn dei trong!
Heilt frå om lag 1630 til 1731 manglar ein sjølve rekneskapen over innførsla. Og den fyrste ”extrakt” som no finst er for 1668. Her møter me spinnerokken. Dette året er to rokkar komne med skip som hadde tolla i Bergen, året etter ser det ut til å vera selt 8 og 20 gjekk utatt med skipa. Ein kan ikkje her sjå kva land dei kom frå, men truleg var det skottane som fyrst kom med rokkar til Sunnhordland. Hjulrokk med trøa og vengesnella skal elles fyrst vera laga i Tyskland kring 1530. Etter tala å døma verkar det som om hjulrokk på denne tida var noko nytt i Sunnhordland. For talet stig med åra frametter. I 1671 har ekstrakten 2 dusin rokkar og 2 dusin ullkardar, i 1674 same mengd rokkar, og i 1686 heile 200. Men kor mange som vart selde her kan ein ikkje sjå. På 1700- talet ser ein ikkje rokkar oppskrivne, då kunne nok einkvan laga dei her. Etter 1720 tek innførsla mykje av, og det vesle som er kjem helst med skip som har tolla i Bergen. Men utlendingane sin handel på bygdene, og då særleg i Sunnhordland, var ille likt av borgarane i Bergen. Gong etter gong freista dei å stoppa denne handelen med tvang, men til lita nytte. Då dei endeleg i 1662 fekk by-privilegiet om trelasthandelen, var dei ikkje budde til å ta opp handelen i si fulle breidde, og på vilkår som bygdefolket var tente med. Det stoppa opp, og så laut skottehandelen halda fram i sitt gamle gjenge.
